T.C. Demiroğlu Bilim Üniversitesi ve Florence Nightingale Hastaneleri ile Geleceğinizi Şekillendirin
YENİ YILDA HASTALIKLARLA BAŞ ETMEK İÇİN NELERİ DİKKATE ALMALIYIZ?
Yeni bir yıl, sağlığımızı geliştirmek ve yaşam kalitemizi yükseltmek için bir başlangıç noktasına dönüşebilir. 2025’e adım atarken, hastalıklarla mücadelede daha güçlü olabilmek için yaşam tarzımızda yapacağımız bilinçli değişiklikler, yalnızca bedenimizi değil, zihnimizi de güçlendirecektir. Sağlığımızı korumak ve hastalıklarla daha etkili bir şekilde mücadele etmek için alabileceğimiz stratejik önlemler ve sağlıklı bir yaşam için atılacak adımlar:
Yeni yılda sağlıklı beslenme ile kendinizi yenileyin: Yeterli, dengeli ve sağlıklı beslenme optimal beslenme olarak da tanımlanır. Beslenmenin yeterli olması; bireyin yaş, cinsiyet ve aktivitesine göre gereksinmesinin karşılanmasıdır. Dengeli olması ise besinlerin içerdiği besin ögelerinin her birinin gereksinim kadar alınmasıdır. Bu çerçevede “Sağlıklı Yemek Tabağı” sağlıklı beslenmeyi desteklemek için oluşturulmuş bir rehberdir ve dengeli öğünlerin temelini oluşturur (Şekil 1). Sağlıklı yemek tabağı modeli, beş temel besin grubunu içerir: süt ürünleri, et-yumurta-kuru bakliyat-yağlı tohumlar, taze sebzeler, taze meyveler, ekmek ve tahıllar. Sağlıklı bir beslenme düzeni için her öğünde bu gruplardan dengeli seçimler yapılması önemlidir. Besin çeşitliliği kadar, bireysel ihtiyaçlar (yaş, cinsiyet, sağlık durumu) ve besin içerikleri (posa, yağ, tuz, şeker) de göz önünde bulundurulmalıdır. Günlük olarak süt ürünlerinden 2-3 porsiyon, et-yumurta-kuru bakliyat-yağlı tohumlardan 2-3 porsiyon, taze sebzelerden 3-4 porsiyon, taze meyvelerden 2-3 porsiyon, ekmek-tahıllardan 3-7 porsiyon tüketilmelidir. Ayrıca, günlük su tüketimine dikkat edilmeli ve zeytinyağı gibi sağlıklı yağlar beslenmeye dahil edilmelidir.
Yeni yılda sağlıklı beslenme ile kendinizi yenileyin: Yeterli, dengeli ve sağlıklı beslenme optimal beslenme olarak da tanımlanır. Beslenmenin yeterli olması; bireyin yaş, cinsiyet ve aktivitesine göre gereksinmesinin karşılanmasıdır. Dengeli olması ise besinlerin içerdiği besin ögelerinin her birinin gereksinim kadar alınmasıdır. Bu çerçevede “Sağlıklı Yemek Tabağı” sağlıklı beslenmeyi desteklemek için oluşturulmuş bir rehberdir ve dengeli öğünlerin temelini oluşturur (Şekil 1). Sağlıklı yemek tabağı modeli, beş temel besin grubunu içerir: süt ürünleri, et-yumurta-kuru bakliyat-yağlı tohumlar, taze sebzeler, taze meyveler, ekmek ve tahıllar. Sağlıklı bir beslenme düzeni için her öğünde bu gruplardan dengeli seçimler yapılması önemlidir. Besin çeşitliliği kadar, bireysel ihtiyaçlar (yaş, cinsiyet, sağlık durumu) ve besin içerikleri (posa, yağ, tuz, şeker) de göz önünde bulundurulmalıdır. Günlük olarak süt ürünlerinden 2-3 porsiyon, et-yumurta-kuru bakliyat-yağlı tohumlardan 2-3 porsiyon, taze sebzelerden 3-4 porsiyon, taze meyvelerden 2-3 porsiyon, ekmek-tahıllardan 3-7 porsiyon tüketilmelidir. Ayrıca, günlük su tüketimine dikkat edilmeli ve zeytinyağı gibi sağlıklı yağlar beslenmeye dahil edilmelidir.
Ultra işlenmiş gıdaların tüketimi bulaşıcı olmayan hastalıkların gelişiminde potansiyel bir rol oynamaktadır. Ultra işlenmiş gıdalar 'gerçek gıda' değildir. Genellikle yağlı, şekerli veya tuzlu olup yüksek enerji yoğunluğuna sahip olup protein, diyet lifi, mikro besin maddeleri ve biyolojik aktif bileşenleri düşük miktarda içerirler. Paketlenmiş ve ultra işlenmiş gıdalar yerine, doğal ve besin değeri yüksek gıdaları tercih edin. Yeni yılda hastalıklarla başa çıkmak için sağlıklı beslenme alışkanlıklarının benimsenmesi, bireylerin genel sağlık durumunu iyileştirirken, kronik hastalıkların önlenmesine de katkıda bulunacaktır.
Düzenli egzersizle enerjinizi artırın ve zinde kalın: Düzenli fiziksel aktivite, hem fiziksel hem de zihinsel sağlık için önemli faydalar sağlar. Yetişkinlerde, kalp hastalıkları, kanser ve diyabet gibi bulaşıcı olmayan hastalıkların önlenmesi ve yönetimine katkıda bulunur, depresyon ve anksiyete semptomlarını azaltır, beyin sağlığını destekler ve genel yaşam kalitesini artırır. Çocuklar ve ergenlerde ise kemik sağlığını güçlendirir, kas gelişimini destekler ve motor ile bilişsel gelişimi iyileştirir. Günlük yaşamda yürümek, merdiven çıkmak ve ev işleri gibi aktiviteler düzenli olarak yapılmalı. Buna ek olarak, haftada en az üç kez, tercihen her gün yüzme, koşu, kayak veya bisiklet gibi dayanıklılık gerektiren aerobik egzersizler önerilir. Haftada iki kez ağırlık kaldırma, yoga veya pilates gibi kuvvet ve denge odaklı egzersizler de yapılmalıdır. Ayrıca, günün büyük bölümünü hareketsiz geçirmekten (örneğin televizyon izlemek ya da bilgisayar kullanımı) kaçınılmalı ve uzun süre hareketsiz kalınan durumlarda sık sık ara vermek unutulmamalıdır.
Ruh sağlığınızı koruyarak zihin ve beden dengesini sağlayın: Stres yönetimi, düzenli uyku ve ruhsal destek hem genel sağlığınız hem de hastalıklara karşı güçlü bir beden için vazgeçilmezdir. Stres, hayatımızı olumsuz etkileyen bir faktör olmasının yanı sıra modern çağın ve günlük yaşamın kaçınılmaz bir parçasıdır. Bu nedenle stresle başa çıkmayı öğrenmek, sağlıklı bir yaşamın anahtarıdır. Etkili bir stres yönetimi, bireyin fiziksel ve ruhsal dengesini korumasına yardımcı olurken; problem çözme ve karar verme yeteneğinin artmasına ve günlük yaşamda verimliliğinin yükselmesine olanak sağlamaktadır. Bu bağlamda, stresi yönetmenin en iyi yolu, kişinin kendisinin stres yaratan durumları fark edip, uygun baş etme yöntemi kullanmasında yatmakta olduğu söylenebilir. Rahatlama teknikleri, yoga, tai chi, hipnoterapi ve meditasyon gibi çeşitli zihin ve beden yaklaşımları stres belirtilerini yönetmek için yararlı olabilir. Uyku, beslenme ve egzersizle birlikte sağlığın üç temel sütunundan biri olarak kabul edilmektedir. Uyku kalitesi ile ruh sağlığı arasında, uyku kalitesi ile fiziksel sağlık arasında olduğundan daha güçlü bir ilişki vardır. Uyku kalitesinin bozulması, fiziksel sağlık üzerinde ciddi olumsuz etkiler yaratabilir. Tip 2 diyabet, hipertansiyon, kronik ağrılar ve yüksek vücut kitle indeksi gibi sorunlara yol açabilir. Bunun yanı sıra, düşük uyku kalitesi, anksiyete, depresyon, saldırganlık, bilişsel işlev bozuklukları ve dikkat eksikliği/hiperaktivite gibi psikolojik sorunlarla da yakından ilişkilidir. Sağlıklı bir uyku düzeni hem bedensel hem de zihinsel sağlığı korumada kritik bir rol oynar. Amerikan Uyku Tıbbı Akademisi (AASM) ve Uyku Araştırmaları Derneği (SRS), kronik yetersiz uykunun sağlık risklerinden kaçınmak için yetişkinlerin günlük yedi veya daha fazla saat uyku almasını önermektedir. Buna ek olarak, AASM ve SRS gece başına önerilen uyku saati sayısına bir üst sınır koymamaktadır. Sosyal destek, zihinsel sağlığı önemli ölçüde etkileyen temel bir faktördür. Sosyal destek ile zihinsel sağlık arasındaki güçlü ilişki dikkate alındığında, özellikle kadınlar, yaşlılar, hastalar, çalışanlar ve öğrenciler gibi gruplar için bu desteğin artırılması büyük önem taşımaktadır. Sosyal destek, bireylerin yaşam kalitesini yükseltmek ve ruh sağlığını korumak için vazgeçilmez bir unsurdur.
Bağışıklık sisteminizi güçlendirerek hastalıklara karşı kalkan oluşturun: Bağışıklık sistemi oldukça karmaşıktır ve dengeli bir diyetin yanı sıra yeterli uyku, düzenli egzersiz ve stresin az olduğu sağlıklı yaşam alışkanlıkları vücudun güçlü bağışıklık sistemini destekler. Sağlıklı ve çeşitlendirilmiş bir diyet, gerekli vitamin ve mineralleri almanın en iyi yoludur. Ancak, bu diyetleri takip eden bireylerde bile besin yetersizlikleri görülebilir. Özellikle yaşla birlikte bağışıklık sistemi zayıflayabilir ve bu durum vitamin ve mineral eksiklikleriyle daha da kötüleşebilir. Bağışıklık sisteminizi güçlendirmek, hastalıklara karşı en güçlü savunmanızdır. Bunu sağlamak için takviyelerden yararlanabilir ve etkili hijyen uygulamalarıyla enfeksiyon riskini en aza indirebilirsiniz. Multi-vitamin ve mineral takviyeleri, bağışıklık fonksiyonunu doğrudan etkilemese de, serum vitamin C ve çinko düzeylerini artırabilir. Bu nedenle, sağlıklı yaşlı bireyler için takviye almak yararlı olabilir. Hijyen uygulamaları, mikropların yayılmasını önleyerek enfeksiyon riskini azaltır ve hem bireylerin hem de çevrelerinin sağlığını korur. Özellikle el yıkama, bulaşıcı hastalıkların yayılmasını önlemede etkili bir yöntem olarak kabul edilmektedir. Ofis ortamlarında yapılan çalışmalar, el hijyeninin gastrointestinal hastalıkları önlemede solunum yolu hastalıklarına göre daha etkili olduğunu göstermektedir.
Sigara ve alkol kullanımını azaltarak sağlığınıza yatırım yapın: Sigara ve alkol tüketimi, bağışıklık sistemini olumsuz etkiler. Alkol, güçlü bir immünomodülatör olarak bağışıklık tepkilerini baskılar ve bu durum, çeşitli bulaşıcı hastalıkların artışına yol açabilir. Sigara içmek ise bağışıklık sistemini bozar ve içerdiği 7000'den fazla farklı kimyasal ile inflamasyona katkıda bulunur. Yeni yılda hastalıklarla başa çıkmak için sigara ve alkol tüketiminden kaçınmak, bağışıklık sistemini güçlendirmek adına kritik bir adımdır.
Teknoloji ve yeniliklerle sağlığınıza destek olun: Akıllı telefon uygulamaları, sağlık parametrelerinin izlenmesi ve geri bildirim alınması için etkili bir araç olabilir. Özellikle diyabet gibi hastalıklarda yaşam tarzı değişikliklerini teşvik edebilir.
Sonuç olarak, 2025 yılı sağlığımızı korumak ve hastalıklarla daha etkili bir şekilde başa çıkmak için bir dönüm noktası olabilir. Sağlıklı bir yaşam, sadece hastalıkları önlemekle kalmaz, aynı zamanda yaşam kalitemizi artırır ve uzun vadeli iyilik halimizi destekler. Bu yıl, küçük ama etkili değişikliklerle sağlıklı bir geleceğe doğru adım atmak hepimizin sorumluluğudur.
Kaynakça
1. Türkiye Beslenme Rehberi (TÜBER) 2022” Sağlık Bakanlığı, Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü, Sağlık Bakanlığı Yayın No:1031, Ankara 2022.
2. Chen, X., Zhang, Z., Yang, H. et al. Consumption of ultra-processed foods and health outcomes: a systematic review of epidemiological studies. Nutr J 19, 86 (2020).
3. Monteiro, Carlos A., et al. "Ultra-processed foods: what they are and how to identify them." Public health nutrition 22.5 (2019): 936-941.
4. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/physical-activity Erişim: 19.12.2024.
5. Kaba, İlker. “Stres, Ruh Sağlığı ve Stres Yönetimi: Güncel bir gözden geçirme.” Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi 73 (2019): 63-81.
6. Özel, Yasemin, and Aysun Bay Karabulut. "Günlük yaşam ve stres yönetimi." Türkiye Sağlık Bilimleri ve Araştırmaları Dergisi 1.1 (2018): 48-56.
7. https://www.nccih.nih.gov/health/providers/digest/mind-and-body-approaches-for-stress-science erişim: 19.12.2024.
8. Clement-Carbonell, Violeta, et al. "Sleep quality, mental and physical health: a differential relationship." International journal of environmental research and public health 18.2 (2021): 460.
9. https://aasm.org/seven-or-more-hours-of-sleep-per-night-a-health-necessity-for-adults/ Erişim: 19.12.2024. 10. Harandi, Tayebeh Fasihi, Maryam Mohammad Taghinasab, and Tayebeh Dehghan Nayeri. "The correlation of social support with mental health: A meta-analysis." Electronic physician 9.9 (2017): 5212.
11. Ward, Elizabeth. "Addressing nutritional gaps with multivitamin and mineral supplements." Nutrition journal 1
3.1 (2014): 72.
12. Fantacone, Mary L., et al. "The effect of a multivitamin and mineral supplement on immune function in healthy older adults: a double-blind, randomized, controlled trial." Nutrients 12.8 (2020): 2447.
13.https://earlychildhood.qld.gov.au/sector-news-and-resources/news-for-educators-and-service-providers/hygiene-and-disease-prevention Erişim: 19.12.2024.
14. Zivich, Paul N., Abigail S. Gancz, and Allison E. Aiello. "Effect of hand hygiene on infectious diseases in the office workplace: A systematic review." American journal of infection control 46.4 (2018): 448-455.
15. Romeo, J., Wärnberg, J., & Marcos, A. (2010). Drinking pattern and socio-cultural aspects on immune response: an overview. Proceedings of the Nutrition Society, 69(3), 341-346.
16. Liu, Y., Lu, L., Yang, H., Wu, X., Luo, X., Shen, J., ... & Li, M. (2023). Dysregulation of immunity by cigarette smoking promotes inflammation and cancer: a review. Environmental Pollution, 122730.
17. Lunde, Pernille, et al. "The effectiveness of smartphone apps for lifestyle improvement in noncommunicable diseases: systematic review and meta-analyses." Journal of medical Internet research 20.5 (2018): e162.
Düzenli egzersizle enerjinizi artırın ve zinde kalın: Düzenli fiziksel aktivite, hem fiziksel hem de zihinsel sağlık için önemli faydalar sağlar. Yetişkinlerde, kalp hastalıkları, kanser ve diyabet gibi bulaşıcı olmayan hastalıkların önlenmesi ve yönetimine katkıda bulunur, depresyon ve anksiyete semptomlarını azaltır, beyin sağlığını destekler ve genel yaşam kalitesini artırır. Çocuklar ve ergenlerde ise kemik sağlığını güçlendirir, kas gelişimini destekler ve motor ile bilişsel gelişimi iyileştirir. Günlük yaşamda yürümek, merdiven çıkmak ve ev işleri gibi aktiviteler düzenli olarak yapılmalı. Buna ek olarak, haftada en az üç kez, tercihen her gün yüzme, koşu, kayak veya bisiklet gibi dayanıklılık gerektiren aerobik egzersizler önerilir. Haftada iki kez ağırlık kaldırma, yoga veya pilates gibi kuvvet ve denge odaklı egzersizler de yapılmalıdır. Ayrıca, günün büyük bölümünü hareketsiz geçirmekten (örneğin televizyon izlemek ya da bilgisayar kullanımı) kaçınılmalı ve uzun süre hareketsiz kalınan durumlarda sık sık ara vermek unutulmamalıdır.
Ruh sağlığınızı koruyarak zihin ve beden dengesini sağlayın: Stres yönetimi, düzenli uyku ve ruhsal destek hem genel sağlığınız hem de hastalıklara karşı güçlü bir beden için vazgeçilmezdir. Stres, hayatımızı olumsuz etkileyen bir faktör olmasının yanı sıra modern çağın ve günlük yaşamın kaçınılmaz bir parçasıdır. Bu nedenle stresle başa çıkmayı öğrenmek, sağlıklı bir yaşamın anahtarıdır. Etkili bir stres yönetimi, bireyin fiziksel ve ruhsal dengesini korumasına yardımcı olurken; problem çözme ve karar verme yeteneğinin artmasına ve günlük yaşamda verimliliğinin yükselmesine olanak sağlamaktadır. Bu bağlamda, stresi yönetmenin en iyi yolu, kişinin kendisinin stres yaratan durumları fark edip, uygun baş etme yöntemi kullanmasında yatmakta olduğu söylenebilir. Rahatlama teknikleri, yoga, tai chi, hipnoterapi ve meditasyon gibi çeşitli zihin ve beden yaklaşımları stres belirtilerini yönetmek için yararlı olabilir. Uyku, beslenme ve egzersizle birlikte sağlığın üç temel sütunundan biri olarak kabul edilmektedir. Uyku kalitesi ile ruh sağlığı arasında, uyku kalitesi ile fiziksel sağlık arasında olduğundan daha güçlü bir ilişki vardır. Uyku kalitesinin bozulması, fiziksel sağlık üzerinde ciddi olumsuz etkiler yaratabilir. Tip 2 diyabet, hipertansiyon, kronik ağrılar ve yüksek vücut kitle indeksi gibi sorunlara yol açabilir. Bunun yanı sıra, düşük uyku kalitesi, anksiyete, depresyon, saldırganlık, bilişsel işlev bozuklukları ve dikkat eksikliği/hiperaktivite gibi psikolojik sorunlarla da yakından ilişkilidir. Sağlıklı bir uyku düzeni hem bedensel hem de zihinsel sağlığı korumada kritik bir rol oynar. Amerikan Uyku Tıbbı Akademisi (AASM) ve Uyku Araştırmaları Derneği (SRS), kronik yetersiz uykunun sağlık risklerinden kaçınmak için yetişkinlerin günlük yedi veya daha fazla saat uyku almasını önermektedir. Buna ek olarak, AASM ve SRS gece başına önerilen uyku saati sayısına bir üst sınır koymamaktadır. Sosyal destek, zihinsel sağlığı önemli ölçüde etkileyen temel bir faktördür. Sosyal destek ile zihinsel sağlık arasındaki güçlü ilişki dikkate alındığında, özellikle kadınlar, yaşlılar, hastalar, çalışanlar ve öğrenciler gibi gruplar için bu desteğin artırılması büyük önem taşımaktadır. Sosyal destek, bireylerin yaşam kalitesini yükseltmek ve ruh sağlığını korumak için vazgeçilmez bir unsurdur.
Bağışıklık sisteminizi güçlendirerek hastalıklara karşı kalkan oluşturun: Bağışıklık sistemi oldukça karmaşıktır ve dengeli bir diyetin yanı sıra yeterli uyku, düzenli egzersiz ve stresin az olduğu sağlıklı yaşam alışkanlıkları vücudun güçlü bağışıklık sistemini destekler. Sağlıklı ve çeşitlendirilmiş bir diyet, gerekli vitamin ve mineralleri almanın en iyi yoludur. Ancak, bu diyetleri takip eden bireylerde bile besin yetersizlikleri görülebilir. Özellikle yaşla birlikte bağışıklık sistemi zayıflayabilir ve bu durum vitamin ve mineral eksiklikleriyle daha da kötüleşebilir. Bağışıklık sisteminizi güçlendirmek, hastalıklara karşı en güçlü savunmanızdır. Bunu sağlamak için takviyelerden yararlanabilir ve etkili hijyen uygulamalarıyla enfeksiyon riskini en aza indirebilirsiniz. Multi-vitamin ve mineral takviyeleri, bağışıklık fonksiyonunu doğrudan etkilemese de, serum vitamin C ve çinko düzeylerini artırabilir. Bu nedenle, sağlıklı yaşlı bireyler için takviye almak yararlı olabilir. Hijyen uygulamaları, mikropların yayılmasını önleyerek enfeksiyon riskini azaltır ve hem bireylerin hem de çevrelerinin sağlığını korur. Özellikle el yıkama, bulaşıcı hastalıkların yayılmasını önlemede etkili bir yöntem olarak kabul edilmektedir. Ofis ortamlarında yapılan çalışmalar, el hijyeninin gastrointestinal hastalıkları önlemede solunum yolu hastalıklarına göre daha etkili olduğunu göstermektedir.
Sigara ve alkol kullanımını azaltarak sağlığınıza yatırım yapın: Sigara ve alkol tüketimi, bağışıklık sistemini olumsuz etkiler. Alkol, güçlü bir immünomodülatör olarak bağışıklık tepkilerini baskılar ve bu durum, çeşitli bulaşıcı hastalıkların artışına yol açabilir. Sigara içmek ise bağışıklık sistemini bozar ve içerdiği 7000'den fazla farklı kimyasal ile inflamasyona katkıda bulunur. Yeni yılda hastalıklarla başa çıkmak için sigara ve alkol tüketiminden kaçınmak, bağışıklık sistemini güçlendirmek adına kritik bir adımdır.
Teknoloji ve yeniliklerle sağlığınıza destek olun: Akıllı telefon uygulamaları, sağlık parametrelerinin izlenmesi ve geri bildirim alınması için etkili bir araç olabilir. Özellikle diyabet gibi hastalıklarda yaşam tarzı değişikliklerini teşvik edebilir.
Sonuç olarak, 2025 yılı sağlığımızı korumak ve hastalıklarla daha etkili bir şekilde başa çıkmak için bir dönüm noktası olabilir. Sağlıklı bir yaşam, sadece hastalıkları önlemekle kalmaz, aynı zamanda yaşam kalitemizi artırır ve uzun vadeli iyilik halimizi destekler. Bu yıl, küçük ama etkili değişikliklerle sağlıklı bir geleceğe doğru adım atmak hepimizin sorumluluğudur.
Kaynakça
1. Türkiye Beslenme Rehberi (TÜBER) 2022” Sağlık Bakanlığı, Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü, Sağlık Bakanlığı Yayın No:1031, Ankara 2022.
2. Chen, X., Zhang, Z., Yang, H. et al. Consumption of ultra-processed foods and health outcomes: a systematic review of epidemiological studies. Nutr J 19, 86 (2020).
3. Monteiro, Carlos A., et al. "Ultra-processed foods: what they are and how to identify them." Public health nutrition 22.5 (2019): 936-941.
4. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/physical-activity Erişim: 19.12.2024.
5. Kaba, İlker. “Stres, Ruh Sağlığı ve Stres Yönetimi: Güncel bir gözden geçirme.” Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi 73 (2019): 63-81.
6. Özel, Yasemin, and Aysun Bay Karabulut. "Günlük yaşam ve stres yönetimi." Türkiye Sağlık Bilimleri ve Araştırmaları Dergisi 1.1 (2018): 48-56.
7. https://www.nccih.nih.gov/health/providers/digest/mind-and-body-approaches-for-stress-science erişim: 19.12.2024.
8. Clement-Carbonell, Violeta, et al. "Sleep quality, mental and physical health: a differential relationship." International journal of environmental research and public health 18.2 (2021): 460.
9. https://aasm.org/seven-or-more-hours-of-sleep-per-night-a-health-necessity-for-adults/ Erişim: 19.12.2024. 10. Harandi, Tayebeh Fasihi, Maryam Mohammad Taghinasab, and Tayebeh Dehghan Nayeri. "The correlation of social support with mental health: A meta-analysis." Electronic physician 9.9 (2017): 5212.
11. Ward, Elizabeth. "Addressing nutritional gaps with multivitamin and mineral supplements." Nutrition journal 1
3.1 (2014): 72.
12. Fantacone, Mary L., et al. "The effect of a multivitamin and mineral supplement on immune function in healthy older adults: a double-blind, randomized, controlled trial." Nutrients 12.8 (2020): 2447.
13.https://earlychildhood.qld.gov.au/sector-news-and-resources/news-for-educators-and-service-providers/hygiene-and-disease-prevention Erişim: 19.12.2024.
14. Zivich, Paul N., Abigail S. Gancz, and Allison E. Aiello. "Effect of hand hygiene on infectious diseases in the office workplace: A systematic review." American journal of infection control 46.4 (2018): 448-455.
15. Romeo, J., Wärnberg, J., & Marcos, A. (2010). Drinking pattern and socio-cultural aspects on immune response: an overview. Proceedings of the Nutrition Society, 69(3), 341-346.
16. Liu, Y., Lu, L., Yang, H., Wu, X., Luo, X., Shen, J., ... & Li, M. (2023). Dysregulation of immunity by cigarette smoking promotes inflammation and cancer: a review. Environmental Pollution, 122730.
17. Lunde, Pernille, et al. "The effectiveness of smartphone apps for lifestyle improvement in noncommunicable diseases: systematic review and meta-analyses." Journal of medical Internet research 20.5 (2018): e162.